पाउल मेसन
यो महामारीले चीन, भारत, लगभग पूरै युरोप र अमेरिकाका अनेकौँ राज्यमा दैनिक जीवन ठप्प पारिसकेको छ । यसले सरकार र राजनीतिक सम्भ्रान्तको साखमा ठूलो गिरावट ल्याएको छ ।
एसियाबाट महामारी सुरु हुन्छ । त्यो युरोपका राजधानी शहरहरूलाई विनाश गर्दै अघि बढ्छ । यस क्रममा महामारीले पृथ्वीको जनसंख्याको करिब एकतिहाइलाई नष्ट गर्छ । जब महामारी सकिन्छ, विद्रोह सुरु हुन्छ । यसअघि मानिसले पुज्ने संस्थाहरू पतन हुन्छन् र समग्र आर्थिक प्रणाली नै परिवर्तन हुन पुग्छ ।
यो संक्षिप्त कथा हो, ‘ब्ल्याक डेथ’ नामक महमारीको । जुन, येर्सिनिया पेस्टिस नामक जीवाणुका कारण लागेको थियो । मंगोलियाबाट सुरु भएको महामारीले सन् १३४० को दशकमा पश्चिम युरोपलाई तहसनहस पारेको थियो । त्यसबेला अर्थतन्त्र स्थानीय कृषि उत्पादनमा आधारित हुनाले जनजीवन चाँडै सामान्य भयो । तर, कामदारको संख्या स्वाट्टै घटेको हुनाले जीवितहरूको ‘बार्गेनिङ’ गर्ने शक्ति भने बढ्यो । जुन केही समयमै मध्ययुगीन जनसंख्यामाझ स्वतन्त्रताको अवधारणा बनेर फैलियो । त्यस अवधारणाले आर्थिक परिवर्तनको प्रक्रिया सुरु भयो । फलतः सामन्तवादको अन्त्य हुन पुग्यो । अझ भन्ने हो भने पुँजीवादको उदयको सुरुवात भयो ।
आज पुँजीवाद त्यस्तै महामारीको दुःस्वप्न भोगिरहेको छ । कोभिड–१९ ले संक्रमितमध्ये एकदेखि चार प्रतिशतसम्मको ज्यान लिएको देखिन्छ । यसले चौधौँ शताब्दीको तुलनामा धेरै गुणा जटिल अर्थतन्त्रलाई ठूलो असर पार्ने निश्चित छ । त्यसमाथि अहिले धेरै नाजुक भूराजनीति र जलवायु परिवर्तनको व्यापक असर पनि देख्न सकिन्छ ।
यो महामारीले केही व्यापक परिवर्तन त ल्याइ नै सकेको छ । पहिलो, यसले चीन, भारत, लगभग पूरै युरोप र अमेरिकाका अनेकौँ राज्यमा दैनिक जीवन ठप्प पारिसकेको छ । दोस्रो, यसले सरकार र राजनीतिक सम्भ्रान्तहरूको साखमा ठूलो गिरावट ल्याएको छ, जसले यो संकटको गम्भीरतालाई अस्वीकार गरेका थिए या सुरुवाती चरणमा स्वास्थ्य सेवा प्रणालीलाई परिचालन गर्न सकेका थिएनन् । तेस्रो, यसले विश्वका मुख्य अर्थतन्त्रहरूमा तुरुन्तै उपभोग खर्च घटाइदियो, जसले सबैभन्दा ठूलो आर्थिक मन्दी निम्त्याउने निश्चित छ । सेयर बजारमा यसअघि नै ठूलो गिरावट आइसकेको छ । त्यस्तै, एयरलाइन्स, विमानस्थल र चेन होटलहरूमा ठूलो क्षति भइसकेको छ ।
यसको प्रतिक्रियामा विभिन्न मुलुकका सरकारले आर्थिक उद्धार प्याकेज घोषणा गरिरहेका छन् । ती प्याकेज यति ठूला छन् कि तिनको परिणाम के हुन्छ, धेरैजसो मानिसलाई अझै थाहा छैन । अमेरिकी सरकारले अर्थतन्त्रमा दुई ट्रिलियन डलर खर्च गर्नेछ, जुन नागरिकलाई प्रत्यक्ष भुक्तानीदेखि लिएर व्यवसायलाई ऋणका रुपमा उपलब्ध गराइनेछ ।
त्यस्तै, केन्द्रीय बैंकहरूले अनेकौँ योजना अघि सारेका छन्, जसरी सन् २००८ को आर्थिक संकटपछि ती बैंकले सहुलियत दिएका थिए । यतिबेला राजनीतिक नेताहरू भने यो मन्दी तत्काल हट्ने भविष्यवाणी गरिरहेका छन् । तर, यो अति आशावादी सोच मात्रै हो ।
यहाँनेर हामी एउटा भवनलाई रूपकका रूपमा लिन सक्छौँ । सन् २००८ को वित्तीय संकट ‘छानो’ अर्थात् वित्तीय प्रणालीको विध्वंस थियो । त्यसबेला भवनको मुख्य संरचनामा क्षति पुगे पनि त्यो ठडि नै रह्यो । जसका कारण पछि छानो हाल्न सजिलो भयो । तर, यसपटक छानो होइन, जग भत्किँदै छ । किनभने, पुँजीवादी प्रणालीमा सम्पूर्ण आर्थिक जीवन मानिसलाई काममा पठाउनु र तिनको ज्याला खर्च गराउनुमा निर्भर हुन्छ । तर, यतिबेला आम मानिसलाई काममा वा पैसा खर्च गर्ने ठाउँमा होइन, घरैमा बस्न आग्रह गरिरहनुपरेको छ । त्यसैले भवन जति बलियो भए पनि त्यसको अर्थ छैन । वास्तवमा भवन पनि सोचेजति बलियो छैन । पछिल्लो १२ वर्षमा भएको आर्थिक वृद्धि खाली केन्द्रीय बैंकले पैसा छाप्न, सरकारहरूले बैंकिङ प्रणालीको उद्धार गर्नमा सीमित थियो । त्यसैले अहिले यस अवधिमा ७२ ट्रिलियन डलर ऋण थपिएको छ ।
अहिलेको आर्थिक प्रणाली पनि निकै जटिल र नाजुक छ । वित्तीय प्रणालीमा घुमिरहेको सम्पत्तिमध्ये धेरैजसोको मूल्य वास्तविक होइन । बरु त्यस्ता सम्पत्ति हुनेको भविष्यको कमाइको दाबी मात्रै हो ।
हाम्रो जिमको सदस्यता, विद्यार्थी ऋण, घरभाडा, यो वर्ष र अर्को वर्षको कारको इन्स्टलमेन्ट आदिलाई भुक्तानी गरिसकिएको भनेर गणना गरिन्छ । तर, हामी जिम नजाने हो भने, कार नकिन्ने हो भने के हुन्छ ? त्यो वित्तीय प्रणाली संकटमा पर्छ र सरकारले तिनको उद्धार गर्नुपर्छ । यसको खतरनाक असरलाई सामान्य मान्छेले नबुझे पनि सत्तामा रहेकाले राम्ररी बुझेका छन् ।
वामपन्थी अर्थशास्त्रीहरूले वृद्धिदर रोकिए र ऋण बढ्दै गए निम्न तीन प्रकारका नीति तर्जुमा गर्न बाध्य हुने चेतावनी दिँदै आएका छन् । एक, स्वचालनका कारण राम्रो तलब भएको रोजगारी अभाव हुन्छ । जसका कारण राज्यले आफ्ना सबै नागरिकलाई आधारभूत आयको ग्यारेन्टी गर्छ । दुई, केन्द्रीय बैंकले राज्यलाई सीधै ऋण दिन्छ । र, तीन, ठूला कर्पोरेसनहरूको स्वामित्व सार्वजनिक हुन पुग्छ । किनभने, आधारभूत सेवालाई नाफाका आधारमा सञ्चालन गर्न सकिन्न । यसअघि पनि यस्ता सुझाव नदिइएको होइन । तर, यसले पुँजीवादलाई मार्छ भन्दै अस्वीकार गर्ने गरिएको थियो । यतिबेला सोच्नै असम्भव ठानिएको अवस्था सिर्जना भएको छ । आधारभूत आय, राज्यद्वारा कम्पनीहरूको उद्धार र केन्द्रीय बैंकले राज्यको ऋणमा लगानी गर्ने, यी तीनै काम कोरोना महामारीका बेला भटाभट भइरहेको छ ।
प्रश्न उठ्छ, यो काम हामी किन गरिरहेका छौँ ? यसको परिणामस्वरूप जस्तो समाज निर्माण हुन्छ, त्यो स्पष्ट देखेर राजीखुशीले यी नीति लागू गरिरहेका छौँ कि भर्खरै ध्वस्त भएको व्यवस्थालाई ब्युँताउने प्रयासस्वरूप गरिरहेका छौँ ?
मेरा लागि यी आपत्कालीन उपाय सधैँ उचित थिए । सन् २०१५ देखि नै मैले के तर्क गर्दै आएको थिएँ भने हामी जलवायु परिवर्तनको असरले भए पनि पुँजीवादको निकै भिन्न रूपलाई स्वीकार गर्न बाध्य हुनेछौँ । तर, कोभिड–१९ को संकटले यसलाई चाँडै निम्त्याइदियो ।
सन् २००८ को संकट समाप्तिपछि जस्ता नीति अख्तियार गरिए, त्यसलाई पछ्याउने हो भने यो संकटपछि सम्भ्रान्तहरू स्वास्थ्य सेवामा कटौती, ज्याला कटौती र कर वृद्धिमा जोड दिनेछन् । खुला बजारको तर्कले यही गर्नू भन्छ । तर, आम मानिसले यस्तो नीतिलाई पागलपन भन्नेछन् । चौधौँ शताब्दीमा पनि महामारी सकिएपछि सामन्तहरूले ठीक यही गर्न खोजेका थिए । तिनले आफ्ना पुराना अधिकार, परम्परा र आर्थिक तर्क त्यस्तो जनसंख्यामाथि लाद्न खोजेका थिए, जो कल्पनासमेत गर्न नसकिने कष्टबाट उम्केको थियो । त्यसबेला यसले तुरुन्तै रक्तपातपूर्ण क्रान्ति निम्त्याएको थियो । इंग्ल्यान्डमा किसान विद्रोह, फ्रान्समा ज्याकरी विद्रोह भए, जसले पेरिस, फ्लोरेन्स, गेन्टजस्ता शहर नियन्त्रणमा लिए ।
आज हामीले के गर्नुपर्छ, त्यो जान्न हाम्रा नेताहरूमा भएभन्दा धेरै फराकिलो सोच राख्नु जरुरी छ । ती नेताका लागि कोभिड–१९ वा जलवायु संकट भनेको उल्कापिण्ड पृथ्वीमा ठोक्किएजस्तै हो । अर्थात्, अस्थायी बाहिरी धक्का हो । तर, यो त आन्तरिक धक्का हो, अर्थात् पुँजीवादभित्रैबाट उत्पन्न संकट हो ।
कार्बन उत्सर्जनबिनाको औद्योगिक पुँजीवाद कस्तो हुन्छ, हामीलाई थाहा छैन । किनभने, हाम्रा संस्था, अभ्यास र संस्कृति जीवाष्म इन्धनमा मात्र आधारित छन् । त्यस्तै, अर्बौं मानिस सुकुम्बासी बस्तीमा नबस्दा विश्वव्यापीकरण कस्तो हुन्छ, त्यो पनि हामीलाई थाहा छैन । जंगल विनाश, जिउँदा जनावरको बजार, व्यापक गरिबीबिनाको संसार कस्तो हुन्छ, त्यो हामीलाई थाहा छैन । किनभने, यी सबै आहिलेको पुँजीवादका आधारभूत विशेषता हुन् ।
त्यसैले नै मैले तर्क गर्दै आएको छु– पुँजीवाद लामो समय टिक्दैन । छोटो अवधिका लागि जीवित रहन पनि पुँजीवादले ‘उत्तर–पुँजीवादी’ विशेषताहरूलाई अपनाउनुपर्ने हुन्छ ।
अस्ट्रेलियाको एक लगानी समूह म्याक्वेरी वेल्थको विश्लेषण सुनेर म चकित भएँ । विश्वका सबैभन्दा पुँजीवादीमध्ये एक यो कम्पनीले आफ्ना लगानीकर्तालाई भनेको छ– ‘परम्परागत पुँजीवाद मर्दै छ । अथवा, कम्तीमा यो कम्युनिजमको एउटा संस्करणजस्तै बन्ने क्रममा छ ।’
चौधौँ शताब्दीको ठूलो महामारीले सामन्तवादपछिको परिकल्पनालाई सजीव तुल्याउन सक्यो भने कोरोना भाइरसको महामारीले पुँजीवादपछिको परिकल्पनाको सुरुवात गर्न सम्भव र आवश्यक दुवै छ ।
(अन्नपूर्ण सम्पूर्णको लागि‘अल जजिरा’बाट । मेसन लन्डनमा आधारित पत्रकार, लेखक र फिल्म निर्देशक हुन् । अनुवादः कवि आचार्य ।)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
